لبطانة Le Bṭana, intro
.
عبيد الصنك المعبود يا گلوب الحجر
Ɛabid l-ṣenk l-meɛbud, ya glub l-ḥjer,
Slaven van de aanbeden penning , o harten van steen,
گلوب طايشة مليانة ب لغدر
Glub ṭaysja, melyana b-l-ɣder.
Onnadenkende harten, boordevol verraad
سلسلتو لقبورها الحق وها المنكر
Selseltu l-qbur, ha l-ḥaqq u ha l-munker
Jullie dolven graf na graf, aanschouw het recht, aanschouw de gruwelen.
الخز للصخر من هم لبحر شكا
L-xezz l-l-ṣxer men hemm le-bḥer cka
Het mos kloeg bij de rots over de vrees voor de zee
والرياح العاصفة هجرات البرق والرعد
U l-riyaḥ l-ɛasfa hejrat l-berq u l-reɛd.
En de stormwinden verjoegen bliksem en donder.
ما بين صخرة جامدة وعوافي زاندة
Ma-bin ṣexra jamda u ɛwafi zanda
Tussen bewegingloze stenen en smeulend vuur
ل صهد الريح هامدة
L-ṣehd l-riḥ l-hamda.
Hangt de hitte van de gestilde wind.
هذا ب مهمازه ينغزهذا ما يرد عليه
Hada b-mehmaz yenɣuz, hada ma-yredd ɛlih.
De ene geeft de sporen, de andere geeft geen respons.
لا دوا يداوي
La dwa ydawi.
Geen medicijn kan genezen.
حسبت عشرة وعشرة عرفتها شحال تساوي
Ḥsebt ɛecra u ɛecra, ɛerftha sjḥal tsawi:
Ik telde tien op bij tien en wist hoeveel het was:
القرن العشرين هذا
L-qern l-ɛecrin hada
De twintigste eeuw is dit
عايشيت عيشة الذبانة ف لبطانة
Ɛaisjin ɛisjt l-debbana f-l-bṭana
En we leven het leven van de vlieg in de schaapsvacht.
راه الفرق عظيم بين التفاح والرمانة
Rah l-ferq ɛẓim bin l-teffaḥ u l-rumana.
Zie het enorme verschil tussen de appel en de granaatappel.
واش من فرق بين أنت وأنت وأنت وأنا ؟
Wac men ferq bin nta, u nta, u nta wa ana?
Wat voor verschil is er tussen jou, en jou, en jou, en mij?
De vlieg in de schaapsvacht
Le Btana is een van de meest besproken liederen van Nass el Ghiwane. De gedeclameerde introductie wordt gezien als een politieke stellingname over onrechtvaardigheid in de Marokkaanse samenleving. Veelzeggend voor de status van Le Btana is dat de intro ook is verwerkt door kritische Marokkaanse rappers als Don Bigg, in de song Bladi Blad: Mijn land is het land van…(2006). {*²}
De commentaren focussen op de zin: “De twintigste eeuw is dit, en we leven het leven van de vlieg in de schaapsvacht.” Op deze zin zit het publiek bijna te wachten, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de opname in de tweede link. Het zou een beeld zijn voor het leven van de gewone Marokkanen in het land van koning Hassan. Ze zijn niet meer waard dan ongedierte. Of, denkend aan het vel van een geslacht schaap: de armen moeten zich in leven houden met het slachtafval van de rijken.
Koning Hassan
Ook de laatste regel is veelbesproken: “Wat voor verschil is er tussen jou, en jou, en jou, en mij?” Daarover bestaat zelfs een urban legend. Bij het uitspreken van deze woorden zou de zanger hebben gewezen naar het portret van koning Hassan, dat in concertzalen boven het podium hing. Dit verhaal is op een aantal plekken op internet te vinden. Er wordt ook aan gerefereerd in een interview met Omar Sayed, een van de Ghiwani’s van het eerste uur, en ik heb het ruim dertig jaar geleden in Nederland gehoord van Hassan uit Anoual. Het verhaal heeft dus een wijde verbreiding.
Een andere urban legend die ik ken van Hassan uit Anoual, onderstreept de ‘politieke’ status van Nass el Ghiwane. Dit verhaal gaat over Boujmia en koning Hassan. Boujmia was een van de oprichters van de groep en zou in 1974 plotseling overlijden, volgens een derde urban legend niet op natuurlijke wijze maar door de hand van het regime. Hassan uit Anoual vertelde me dat er geheime tapes circuleerden met een open discussie tussen Boujmia en de koning, waarin hij de koning eens goed diets maakt wat er allemaal niet deugt in Marokko. (Ik ken dit verhaal niet uit een andere bron, maar het is een motief dat ook in andere landen voorkomt. Iets vergelijkbaars heb ik in 1990 gehoord in Nigeria over de legendarische bandleider Fela Kuti en de toenmalige dictator Ibrahim Babangida.)
Aicha Qandicha
Volgens Omar Sayed zijn echter alle politieke interpretaties van Le Btana, en het werk van Nass el Ghiwane in het algemeen, complete onzin. In een interview zegt hij dat je inderdaad moet denken aan de vacht van een dood schaap, maar dat dit schaap staat voor de verdwenen Marokkaanse tradities. Het markeert de overgang tussen het vertrouwde oude Marokko en het nog onbekende nieuwe Marokko. En dat Marokkanen vergeleken worden met de vliegen die in een schaapsvacht leven, daar moet je niets achter zoeken: de schaapsvacht is gewoon de natuurlijke omgeving van vliegen. {*¹}
Over de betekenis van Le Btana bestaat nog een andere officiële lezing, die verteld wordt door Larbi Batma, een ander lid van de groep, in de film Transes van Ahmed el Maanouni (1981). Voorafgaand aan een live opname van Le Btana vertelt hij het ‘ware’ verhaal van Aicha Qandischa. In de Marokkaanse traditie is Aicha Qandicha een djinn, die mannen verleidt en die ook dient om ongehoorzame kinderen bang te maken. Maar volgens Larbi was zij een vrijheidsstrijdster die gevochten heeft tegen de Portugese invallers in de vijftiende eeuw. De opname van Le Btana wordt vervolgens doorsneden met dit verhaal en beelden uit de Franse koloniale tijd: militaire patrouilles, massale arrestaties, geweerschoten, een weg bezaaid met stenen (derde link).
Zo beschouwd gaat Le Btana dus over het kolonialisme. Maar 1979 is wel rijkelijk laat voor een antikoloniale protestsong.
Slaven van de penning
Toch past de tekst van de intro bij het merkwaardige verhaal van Larbi Batma en de filmbeelden uit de koloniale tijd. De tekst lijkt te gaan over protesten die meedogenloos zijn neergeslagen en uitgemond in een bloedbad. Eerst worden de verantwoordelijken aangesproken na afloop van het bloedbad, daarna komt het protest zelf aan de orde, het slot gaat over de gerechtvaardigdheid van het protest.
De verantwoordelijken worden aangesproken als ‘slaven van de aanbeden penning’. De ṣenk, vertaald als ‘penning’, is de belasting die geheven wordt op verkopen in de soek. Het gaat dus niet om geld in het algemeen, maar over overheidsgeld en laat zo zien dat de ‘slaven’ overheidsdienaren zijn. En het laat ook zien dat dit overheidsgeld door een belasting op de eerste levensbehoeften is onttrokken aan het Marokkaanse volk.
De eerste woorden kun je waarschijnlijk ook vertalen als ‘slaven van de penning van de (af)god’, want meɛbud kan zowel een bijvoeglijk als een zelfstandig naamwoord zijn. Vervolgens rijst de vraag wie dan die (af)god is.
De eerste woorden gaan dus over geld, maar in de regels daarna gaat het om meer dan alleen profiteren van het geld van de overheid. Dat laten alleen al een aantal losse woorden zien: harten van steen, verraad, een reeks graven, gruwelen.
Donder en bliksem
Vervolgens wordt het verloop van het protest beschreven. Dit begint als een bescheiden klacht van ‘het mos’. Het mos op de rotsen beklaagt zich erover dat het telkens overspoeld wordt door de golven van de zee. Het richt zijn klacht aan zijn voedingsbodem, de rots. Dit lijkt een parallel met het beeld in het slot: de vliegen die zich voeden in een schaapsvacht. Tot op zekere hoogte ondersteunt deze parallel de interpretatie die Omar Sayed in het interview geeft.
Door het harde optreden van de ordetroepen loopt het protest verschrikkelijk uit de hand. Het eindigt in ‘donder en bliksem’ die worden verdreven door ‘de stormwinden’ (in Arabische poëzie wel vaker een beeld voor oorlogsgeweld). Op het verlaten strijdtoneel bevinden zich nog alleen nog smeulende vuurtjes en ‘bewegingloze stenen’, die misschien geworpen zijn door de demonstranten.
Appel en granaatappel
Het slotgedeelte is een reflectie die eerst aangeeft dat het protest niet serieus genomen wordt, “geen medicijn kan genezen”, en vervolgens dat het protest meer dan gerechtvaardigd is. De laatste regels zijn hierboven al aan de orde geweest. De zin over de appel en de granaatappel interpreteer ik als: tussen de appel en de granaatappel bestaat een wezenlijk verschil. Ze hebben een andere vorm, kleur en grootte (de Marokkaanse appels zijn kleiner dan de Nederlandse tuinbouwproducten) en waarschijnlijk ook een andere status. Zo’n verschil bestaat echter niet tussen mensen.
Over de interpretatie van Le Btana kun je van mening verschillen, zoals vaak bij liederen van Nass el Ghiwane. Je kunt er meer kanten mee op. Het zou zinnig zijn om ook de rest van de tekst erbij te betrekken, om te zien of die meer licht werpt op de gesproken introductie, maar die kan ik niet op eigen kracht vertalen. Het zou overigens de vraag zijn of de rest van de tekst een bekrachtiging is van een specifieke interpretatie. Het is immers ook een kenmerk van de teksten van Nass el Ghiwane dat ze bestaan uit losse delen die geen ondubbelzinnige relatie met elkaar hebben.
Links
Studio-opname Le Btana
Live in Marokko. Abderhmane Kirouche (‘Paco’) is zijn tekst kwijt na een luidruchtige en langdurige reactie op de zin “geen medicijn kan genezen” en moet even opnieuw beginnen om de draad weer op te pakken. Ook de zin “wij leven het leven van de vlieg in de schaapsvacht” krijgt luide bijval.
Transes (El Hal). Film van Ahmed el Maanouni 1981. De passage over Le Btana begint na 60 minuten (tussen ‘100’ en ‘110’). Er is ook een versie met Franse ondertitels, maar die staat niet meer op Youtube.
Engelse vertaling Le Btana door Mohammed Najmi en Doug Davis.
*¹) Le Btana en de politieke boodschap van Nass el Ghiwane
Interview met Omar Sayed door Elias Muhanna (deel)
EM: Bijna van het begin af aan hebben mensen politieke boodschappen gevonden in jullie werk. Was dat ook jullie bedoeling?
OS: In de context van alle angst en paranoia in die tijd is het onvermijdelijk dat men een politieke agenda zou kunnen zien in onze songteksten. Maar we hebben nooit geprobeerd politieke liederen te schrijven. Het waren protestliederen, zeker, maar ze waren meer dan alleen politiek.
EM: Wat voor protest was het dan, als het niet politiek was?
OS: Wel, wij waren straatkinderen uit het armste deel van Casablanca en we zongen vanuit dat perspectief. Het is geen verheven perspectief, weet je. Het is geen perspectief van waaruit iemand de mensen kan critiseren die macht hebben, met de bedoeling deze zelf te krijgen. Want de man van de straat, de bedelaar, heeft geen enkele hoop om macht te krijgen, dus hij kan eerlijk zijn over wat hij echt voelt. En wat hij echt voelt, of wat wij echt voelden, had niet te maken met politiek. Ik denk niet dat we slim genoeg waren om kritiek uit te oefenen, zelfs als we politiek hadden willen zijn. Neem het lied ‘Fine ghadi biya khouya’ (Waarheen neem je me mee, mijn broer?) of ‘El madi fat’ (Het verleden is verdwenen). Dit waren liederen over de onzekerheid en ongerustheid die we op dat moment voelden, omdat alles om ons heen zo snel aan het veranderen was. De wereld van onze ouders was langzaam aan het verdwijnen en we waren op weg naar… wie weet waarheen?
EM: Sorry dat ik hierover doorzaag, maar Marokkanen houden ervan om over de politieke bedoelingen van de groep te praten. Misschien hebben jullie het er niet opzettelijk ingestopt, maar velen voelden het zo. Er is een wijdverbreid geloof dat “El debbana fi-l btana” (De vlo in de schapenhuid) jullie meest politieke lied is. Een journalist in Rabat heeft me eens verteld dat dat u altijd omhoog keek naar het portret van de koning boven het podium in de concertzalen, terwijl jullie het refrein zongen: “We leven het leven van vlooien in een schapenhuid.”
OS: Dat is complete onzin. Veel mensen probeerden een politiek agenda in dat lied te vinden, maar ze sloegen de plank volledig mis, wat jammer is, want – in alle eerlijkheid – we probeerden iets veel belangrijkers te zeggen. Ze dachten dat we zeiden dat de vlo er genoeg van had om in de schapenhuid te wonen, dat hij iets anders wilde.
EM: Dat is wat ik begrepen heb, ja.
OS: Maar dat was het niet. Een schapenhuid is immer de natuurlijke omgeving voor een vlo, nietwaar? Dat is waar hij geacht wordt te wonen. Echter, dat is waar hij geacht wordt te wonen als het schaap leeft, niet als het dood is. We probeerden te zeggen dat deze huid waarin de vlo woont, eens een schaap was. De huid blijft, maar het levende wezen is verdwenen. Wij – Marokkanen, onze generatie – woonden in de restanten van iets wat niet meer bestaat.
EM: Met andere woorden…
OS: Met andere woorden: de wereld van onze grootouders was aan het verdwijnen – of was al verdwenen – en in zoverre we dachten dat we op weg waren naar iets beters, hadden we ook iets zeer belangrijks verloren.
EM: Dus het lied markeerde dit tussenstadium. Tussen het oude Marokko en het nieuwe?
OS: Ja, misschien. Het was een waarschuwing om om je heen te kijken en op te merken dat het omhulsel er nog steeds was. Maar, zoals je zegt, veel mensen hebben het verkeerd begrepen.
[Vervolgens komt er een passage waarin Omar Sayed zegt dat het de intellectuelen zijn die met dit soort interpretaties komen, maar dat ze zich niet echt interesseren voor de muziek van Nass el Ghiwane. Ieder zijn interpretatie, maar ik vind wel dat Omar Sayed zich tekortdoet, als hij zichzelf neerzet als een arme straatjongen uit Casablanca.]
(Uit: Elias Muhanna, Folk the kasbah. A conversation with Omar Sayyed, leader of Nass el Ghiwane. In: Transitions 94 (2003), p. 144-146. Te vinden op jstor.org.
*²) Le Btana en Bladi Blad
.
De relatie tussen Le Btana en Bladi Blad wordt gelegd in een artikel van Kendra Salois met de niet geringe titel: Fleas in the sheepskin: Glocalisation and cosmopolitanism in Moroccan hip-hop. De titel is een samenvatting van de teneur van het verhaal: de Marokkaanse hiphop is een integratie van lokale en internationale trends, van moderniteit en islam, net als de muziek van Nass el Ghiwane enkele tientallen jaren eerder.
In Bladi Bladi verwijst het derde couplet expliciet naar Le Btana en op het eind is een sample van Le Btana opgenomen. De tekst van het derde couplet wordt niet gerapt door Don Bigg, maar door Kolonel. Misschien is de tekst ook van zijn hand, want in de coupletten van Don Bigg begint zowat elke regel met bladi blad.
Voor de vertaling van de het derde couplet heb ik me gebaseerd op de vertaling van Kendra Salois, maar de vertaling lijkt me niet altijd correct en de transcriptie al helemaal niet. Ik heb hem verbeterd met behulp van de songtekst die inmiddels op internet te vinden is. Deze tekst is niet in het Arabische alfabet maar in de transcriptie van het darija die vaak gebruikt wordt door Marokkanen, dus met 7, 9 en 3 voor respectievelijk de ḥ (ح), q (ق) en ɛ (ع), maar zonder tekens voor de emfatische ḍ (ض ), ṭ (ط), ṣ (ص) en ẓ (ظ). Moeilijk te volgen als je de taal slecht beheerst, dus mijn versie zal ook wel te wensen overlaten, maar hij komt wel dichter in de buurt.
De eerste zin kan ik niet goed volgen, hoewel het allemaal gewone woorden zijn. Kendra Salois vertaalt “… waar je geld goed verborgen is”, maar ik begrijp niet waar ze dat ‘verbergen’ vandaan heeft. Net als Elias Muhanna in het interview hierboven vertaalt ze debbana als ‘vlo’, maar het is toch echt ‘vlieg’. Door de verwijzing naar geld heeft de eerst zin trouwens veel weg van de eerste zin van Le Btana.
Bladi Blad, derde couplet
Bladi blad fik l-flus ɛand-ek ḥasana.
Mijn land is het land waarin jouw geld goed gedijt.
Dewwez waqt-ek hani, waxxa ṭṭiḥ l-bṭana.
Je brengt je tijd aangenaam door, ook al val je ten prooi aan de schaapsvacht.
U ḥna zaman txata-na,
En wij bevinden ons in het tijdperk van onze fouten,
U l-faqr zad recwa-na.
En onze steekpenningen vergroten de armoede.
Kifma galu l-Ɣiwane: ɛaict l-debbana f-l-bṭana.
Zoals de Ghiwani zeiden: het leven van de vlieg in de schaapsvacht.
Wila ḥḍerna: rah wled al-blad, u nɣeyyeru.
En als wij verschijnen: zie de jongeren van het land en wij brengen verandering.
Hip-hop taqafa semmeɛuna, ac tandiru.
Hiphop-cultuur laten we horen, dat is wat we doen.
Nefdiw leblad b-l-mut,
Wij dienen het land met de dood,
Ḥnaya cbab lyum
Wij zijn de jeugd van tegenwoordig
U l-mɣarba ta l-mut
En Marokkanen tot in de dood.
[Mgharba tal mut, Marokkanen tot in de dood, is de titel van het eerste, geruchtmakende album van Don Bigg. Behalve de verwijzing naar ‘de jeugd van tegenwoordig’ is er nog een overeenkomst met de Nederlandse rapcultuur: het stramien van Bladi Blad heeft veel weg van ‘Het land van’ (Lange Frans & Baas B, 2005). En dan is er natuurlijk nog de niet te missen overeenkomst met “den vaderland getrouwe blijf ik tot in den dood”. Je zou haast denken dat Don Bigg en Colonel familie in Nederland hebben.
Links
Kendra Salois, Fleas in the sheepskin: Glocalisation and cosmopolitanism in Moroccan hip-hop. In: Islam and popular culture (Karin van Nieuwkerk, Mark LeVine, Martin Stokes), University of Texas Press 2016, p.364 – 380. Als je de zoektermen Kolonel en Lebtana gebruikt, vind je de Engelse vertaling (p.374) en kun je het artikel gedeeltelijk lezen.
Don Bigg: Bladi Blad. Derde couplet: 3.10 – 3.30. Sample uit Le Btana: 4.30.
Don Bigg: Bladi Blad, tekst in darija.
Print-vriendelijke versie en PDF-download
