Salim Halali als genezen homo

In 1969 probeerde de Frans-Algerijnse zanger Salim Halali, die tot dan toe hoofdzakelijk in het Arabisch gezongen had, een muzikale doorstart te maken als chansonnier met een album getiteld Salim Halali. Het bevat twaalf korte liederen, alle Franstalig, behalve Yiddishe Mama, dat door Salim bewerkt is tot een Arabischtalige versie. De liederen gaan onder meer over het mediterrane levensgevoel, het zigeunerleven, straatkinderen, een gestorven geliefde, de ouderdom, de shoa. En over de liefde: Mon coeur, tu as changé.

Achtereenvolgens:
– De Franse tekst van Mon coeur met vertaling en een Nederlandse bewerking op rijm en metrum
– Een bespreking
– Ya qalbi xelli l-ḥal, waarop het lied gebaseerd is
– Links

Mon coeur, tu as changé

Depuis qu’elle m’aime
– Sinds ze van mij houdt
Mon coeur, tu as changé
– Mijn hart, ben jij veranderd
Oui, ce matin même
– Ja, op deze ochtend
Mon coeur, tu as changé
– Mijn hart, ben jij veranderd

Je te sens paisible
– Ik voel je vrede
Je te sens joyeux
– Ik voel je vreugde
Tout paraît facile
– Alles lijkt gemakkelijk
Je te sens heureux
– Ik voel je geluk

Oui, depuis qu’elle m’aime
– Ja, sinds ze van mij houdt
Mon coeur, tu as changé, mon coeur
– Mijn hart, ben jij veranderd, mijn hart
Oui, ce matin même
– Ja, op deze ochtend
Mon coeur, tu as chanté, mon coeur
– Mijn hart, heb jij gezongen, mijn hart

Le jour où je l’ai vue
– De dag dat ik haar zag
Couchée dans la lavande
– Sluimerend in de lavendel
Ce fut comme une offrande
– Het was als een geschenk
Que me faisait l’été
– Dat de zomer aan mij gaf

Mes yeux se sont émus
– Mijn ogen schieten vol
Devant tant d’innocence
– Bij zoveel onschuld
Et toi dans le silence
– En jij, in de stilte
Mon coeur, tu as chanté
– Mijn hart, jij hebt gezongen

Tu n’es plus le même
– Jij bent niet meer dezelfde
Mon coeur depuis l’été
– Mijn hart, sinds de zomer
Oui, ce matin même
– Ja, op deze ochtend
Mon coeur, tu as changé, mon coeur.
– Mijn hart, ben jij veranderd, mijn hart.

Mijn hart, jij bent veranderd

Sinds ze mij bemint
Mijn hart verander jij
Nu het echt begint
Mijn hart, verander jij

Ik voel je diepe vrede
Ik voel het, je bent blij
Alles gaat nu beter
Het geluk is nu bij mij

Sinds ze mij bemint
Mijn hart verander jij, mijn hart
Nu het echt begint
Mijn hart, zing jij in mij, mijn hart

De dag dat ik haar zag
Dromend in het lover
Het was alsof de zomer
Zijn zegen aan mij gaf

Ik geloof mijn ogen niet
Bij zoveel argeloosheid
Mijn hart verbreekt de broosheid
Van de stilte met een lied

Je bent niet meer de oude
Mijn hart, toch ben jij blij
Nu zij van mij wil houden
Mijn hart, verander jij, mijn hart.

Salim als genezen homo 

Salim Halali grossierde in identiteiten. Hij kwam uit Algerije, was Turks via zijn vader en Berbers via zijn moeder, hij was Jood en antizionist, big spender en filantroop. En hij was ook gay en deed niet al te veel moeite om dit verborgen te houden. Van ca.1950 tot ca.1960 runde hij samen met zijn levensgezel Pierre een extravagante, peperdure nachtclub in Casablanca: Le coq d’or. Nadat de nachtclub in vlammen was opgegaan, volgens sommigen door een antisemitische aanslag, zette hij zijn muzikale activiteiten op een lager pitje. Samen met zijn vriend betrok hij een villa in het Franse Cannes, waar ze in antiek handelden en wilde feesten aanrichtten, met een olifant in de tuin en zo. De buren zullen wel gebaald hebben.

Het verhaal van Mon coeur, tu as changé is simpel: op een mooie zomerochtend ziet de Dichter een jonge vrouw slapen in een lavendelveld. Hij wordt op slag verliefd, en zij valt ook voor hem. Het grootste deel van het lied bestaat uit bespiegelingen op zijn emoties.

Het refrein-achtige deel van de melodie van Mon coeur is ontleend aan de melodie van een Arabisch lied met een vergelijkbare titel: Ya qalbi (O, mijn hart), afkomstig uit de Andalusische traditie. Dit lied gaat echter niet over de liefde, maar over berusting in het onvermijdelijke. Het leven is ellende. Je kunt de gang van zaken niet beïnvloeden. Alles is vooraf bepaald door God, die je uiteindelijk uit je lijden zal verlossen.

Salim heeft zich ook laten inspireren door de retoriek van het eerste couplet waarin de dichter zijn hart toespreekt. De eerste twee regels van Ya qalbi luiden: 

O mijn hart, laat gebeuren wat gebeuren moet,
Negeer alle woorden en luister goed naar wat ze zeggen.

De tweede regel lijkt wel een invitatie tot interpretatie. Heeft Salims simpel ogende liefdeslied dan interpretatie nodig?

Mon coeur, tu as changé is het enige liefdeslied op het album. Het is ook het enige lied dat Salim zelf heeft geschreven. Mogelijk is het zelfs het enige lied dat hij in zijn hele leven heeft geschreven. Maar waarom is het een sentimenteel hetero-liefdeslied geworden, dat zo zoetsappig klinkt dat het wel een parodie lijkt?

Centraal in het lied staat het hart van de Dichter. Het Frans heeft, net als het Nederlands, heel wat uitdrukkingen en zegswijzen in de aanbieding die het hart in verband brengen met de liefde: donner, offrir, toucher le coeur; porter dans le coeur, faire battre le coeur; gagner, prendre, conquérir le coeur; le coeur léger, le coeur qui saute de joie, en natuurlijk ook: le coeur qui chante, dat voorkomt in het lied.

Het veranderde hart

Changer le coeur wordt maar zelden gebruikt in de context van de wereldlijke liefde. De metafoor komt wel regelmatig voor als het om de goddelijke liefde gaat: in christelijke liederen, preken en persoonlijke bekerings- of inkeerverhalen. Daarin wordt God, Jezus of Maria gesmeekt om een volledige transformatie van de persoonlijkheid: van ongeloof naar geloof, van een zondig naar een deugdzaam leven. De metafoor changer le coeur verwijst eerder naar een fundamentele persoonlijkheidsverandering dan naar een plotselinge verliefdheid.

Er is ook iets merkwaardigs aan de hand met de voornaamwoorden. Ik/mij(n) komt veertien keer voor, jij/jou(w) elf keer. In een liefdeslied verwacht je dat jij/jou(w) op de geliefde slaat, maar dat is niet het geval. Met jij/jou(w) wordt het hart van de dichter toegesproken. De geliefde moet het doen met drie keer zij/haar. Van wij/ons is in het geheel geen sprake. 

Vrijwel het hele gedicht bestaat uit een egocentrisch gesprek van de dichter met zijn hart. Dat hart is veranderd, niet nadat de dichter zijn liefde heeft verklaard aan de vrouw, maar nadat de vrouw haar liefde heeft verklaard aan de dichter. De geliefde lijkt niet meer dan de externe oorzaak van de gedaanteverandering van diens hart. 

Dat de vrouw verantwoordelijk is voor deze gedaanteverandering wordt misschien benadrukt in de slotregel: “Mon coeur, tu as changé, mon coeur.”  De meest voor de hand liggende vertaling is: “Mijn hart, jij bent veranderd, mijn hart.” Maar je kunt het, na weglating van de tweede komma, ook opvatten als: “Mijn hart, jíj hebt mijn hart veranderd.”

Salims liefdeslied bevat een aantal bijzondere keuzes. Alle emotie speelt zich af in het binnenste van de dichter. Er is geen spoor van contact met de aanbeden vrouw. Er is ook geen enkele erotische lading: hij is gevallen voor haar onschuld. Deze afstandelijke en egocentrische keuzes kunnen een reflectie zijn van Salims gebrek aan affiniteit met het thema van de heteroseksuele liefde.

Maar waarom vertelt een van zijn weinige teksten dan een suikerzoet heteroverhaal? Is het tóch een bewuste keuze en bedoeld als een knipoog naar zijn intimi? ‘Wat me nu toch is overkomen: tijdens mijn  ochtendwandeling zag ik een jonge vrouw in de lavendel liggen, zo aandoenlijk, dat ik op slag hétero ben geworden!’

Nou ja, misschien zoek er wel te veel achter.

Ya qalbi xelli l-ḥal

Ya qalbi khali el hal is een lied uit de Andalusische traditie met wortels die waarschijnlijk wel een flink aantal eeuwen diep reiken. Het lied bestaat uit drie coupletten van drie versregels van twaalf lettergrepen. Deze drie regels rijmen op elkaar en hebben ook hun eigen binnenrijm, voorafgaand aan de cesuur.

De melodie beslaat maar één regel. Alleen de eerste regel van het tweede couplet, dat een of twee keer herhaald wordt, krijgt een andere melodische invulling. Het lied start met een  prelude van ruim drie minuten op een andere tekst.

Het grootste deel van het gedicht heeft een fatalistische teneur: je zult de ellende en het onrecht in deze wereld moeten verdragen. Ook die komen van God en Hij is de enige die je hieruit kan verlossen. De tweede en derde regel van het eerste couplet lijken echter een advies in te houden: als je wilt overleven in deze wereld, vertrouw dan niet op wat mensen zeggen maar op wat ze bedoelen en denk goed na voordat je een beslissing neemt. Ook de slotregel klinkt als een cynische aanklacht tegen onrecht. Maar misschien mis ik als niet-moslim de religieuze dimensie. 

Ik heb de vertaling gebaseerd op een vertaling in het Frans, die op YouTube geplaatst is onder een vertolking van de beroemde Algerijnse zangeres Fadila Dziria uit het begin van de jaren vijftig. Deze is ook terecht gekomen op allthelyrics.

Ya qalbi xelli l-ḥal, tekst
يـا قـلـبـي خلـي الحـــال, يـمـشــي عـلــى حـالــه
Ya qalbi xelli l-ḥal, yemci ɛla ḥalu
– O mijn hart, laat gebeuren wat gebeuren moet
اتــرك جـمـيـع الأقــوال, و اصـــغ لـمـــا قــالــوا
Atrek jamiɛ l-aqwal, u ṣɣa lli-ma qalu
– Negeer alle woorden en luister goed naar wat ze zeggen
امـهـــل فـــــلا تـعـجــل, و مـــن صـبــــر نـالـوا
Amhal fa la taɛjal, u men ṣabar nalu
– Vertraag, haast je niet, wie geduld heeft, boekt resultaat

ياتـي الفـرج فـي الحيـن, للـعـبــــد مــــن مــــولاه
Yati l-farraj fi l-ḥin, li l-ɛabdi men muwlah
– De verlossing komt als de tijd daar is, van de Heer naar zijn schepsel
الحـــــــزن و الـسـلـوان, كـلـهــــم من عند الله
El-ḥuznu wa s-salwan, kulhum men ɛend Allah
– Zowel de droefenis als de troost komen alle van God
اصـبــر علـى الامـحـان, حــتــــى يــفـــــــرج الله
Aṣbur ɛla l-amḥan, ḥetta yfarraj Allah
– Berustend in de beproevingen, totdat God je verlost

الاحـكـــام مـقـضـيـــــة, حـكــم الالــــه مـحــتـــوم
El-aḥkam maqḍiya, ḥukm el-llah maḥtum
– De oordelen zijn voorbeschikt, Gods beschikking is vastgesteld
اصـبــــر عن ـمــــا بــــي, و الحــزن لــيــس يـــدوم
Aṣbar ɛan ma biya, wa l-ḥuznu laysa yadum
– Berustend in mijn ellende, en de smart is nooit eeuwig
هـــــذه هــــي الـدنـيــــا, تـــرفـــع و تـضــع قـــوم
Haδi hiya d-dunya, tarfaɛ wa taḍaɛ qaum
– Zo is deze wereld, zij verheft sommigen en vertrapt anderen

Links

Salim Halali, Mon coeur tu as changé.

Salim Halali, Ya qalbi khali lhal. De derde regel wordt niet gezongen.

De Canadees-Marokkaanse zangeres Leila Gouchi zingt een combinatie van Ya qalbi en Mon coeur. Van beide liederen zingt ze slechts enkele regels en in plaats van ya qalbi (o mijn hart) zingt ze ya qalbek (o jouw hart).