| مهمومـــة يـــا خيــي مهمـــومـــة | مهمومـــة هـاذ الـدنـيـا مهمـــومـــة |
| Mehmuma ya xayi mehmuma | mehmuma had l-denya mehmuma |
| Zorgen, mijn broer, zorgen | zorgen, deze wereld maakt zich zorgen. |
| فيهــا النفــوس ولات مضيـــومـــة | ولـــى بنـــادم عبـــاد الــلُّومـَـــة |
| Fi-ha l-nfus wellat meḍyuma | wella bnadem ɛebad l-luma |
| In deze wereld zijn de zielen doodziek | en is de mens slaaf van het laakbare geworden. |
| المسكين ف همومه ساير يْلاَلــِـــي | عايــم ف لفقايــص عومـة محمومـــة |
| L-meskin fe hmumu sayer ylali | ɛayem f-le-fqayeṣ ɛuma meḥmuma |
| De arme jammert in zijn zorgen | zwemt in de ellende, een koortsig zwemmen. |
| شـــي مفتــون بمالــه سايــر يتعلى | لايـــح الرّْزَانْ ف قهـــاوي محرومــة |
| Ci meftun b-malu sayer ytɛala | layeḥ l-rezana fe-qhawi meḥruma |
| Iemand verslaafd aan zijn geld verheft zich | en zoekt zijn vertier in obscure bars. |
| هايـــم ب لقصايـــر وليـــلات تلالـــي | الخرفان مدبوحة والبنات مغرومـــة |
| Hayem b-l-qṣayer u laylat tlali | l-xerfan medbuḥa u l-bnat meɣruma |
| Nacht na nacht passeert hij de tijd | met de geslachte schapen en de betaalde meisjes. |
| لا حرمـــة بقـــات لا ديــن لاعبـــادة | خرجت الشهادة من گلوب معلومـــة |
| La ḥurma bqat la din la ɛibada | xerjat l-chada min glub meɛluma |
| Er is geen gebod meer, geen geloof of eredienst, | de belijdenis verdwenen uit geschoolde harten. |
| كيســـان مكبوبـــة والخمر الغالـــي | حَيَّانـِــي آش دَّانــَا لفعايـــل مذمومـــة |
| Kisan mekbuba u l-xemr l-ɣali | ḥeyyani ac ddana l-fɛayel medmuma |
| De glazen geschonken met de dure wijn, | helaas, wat bracht ons het verwerpelijke? |
| عمرو لحباسات ب طفال مهمومـــة | ماتــو الرجـــال ب رسايل ملغـــومـــة |
| Ɛemru l-ḥbasat b-ṭfael mehmuma | matu l-rjal b-rsayel melɣuma |
| De cellen zijn vol bekommerde kinderen, | de mannen dood door ontploffende brieven. |
| عمرو لسواق ب ردايـــل الفـَـــانِـــي | تبنات لبيوت ب فحايش مسمومـــة |
| Ɛamru l-swaq b-rdayel l-fani | tebnat l-byut b-fḥayec mesmuma |
| De markten zijn vol vergankelijke gewaden, | de huizen gebouwd door giftige wandaden. |
| لا شورى بقات كل افواه مزمومـــة | خيــي) ويد الطاغي عل لوجاه مرسومة) |
| La cura bqat kul afwah mezmuma | (xayi) uyed l-ṭaɣi ɛla lujah mersuma |
| Er is geen beraad meer, elke mond gebreideld, | de hand van de tiran op de gezichten getekend. |
| نْوّْح ْيا غراب هاد العالم مســـالـــي | من زمان گالو مات والنوايح مقيومـة |
| Nuwwaḥ ya ɣurab had l-ɛalam l-msali | men zamen galu mat u l-nwayeḥ meqyuma |
| Rouw, o raaf, om deze voorbije wereld, | reeds lang dood, zeggen zij, en de rouwklachten blijven. |
Toespelingen
Nass el Ghiwane wordt in het Westen wel de Rolling Stones van Marokko genoemd. Die status hadden ze inderdaad, maar anders dan bij de Rolling Stones gaan hun teksten vooral over de samenleving. Ze zijn geschreven in een ouderwets Marokkaans en staan vol toespelingen.
Ze bieden dus veel ruimte aan interpretatie, een ruimte waar de jonge Riffijnen die ik halverwege de jaren tachtig in IJsselstein ontmoette, graag in sprongen. Ze hadden de overtuiging dat de Rif achtergesteld werd en herkenden hun situatie in de kritische toespelingen die gemaakt werden. Deze kregen een extra lading door de opstand in de Rif in het begin van 1984, die meedogenloos werd neergeslagen ten koste van honderden doden.
Nass el Ghiwane was niet onomstreden. Ik heb de tekst van Mahmouma indertijd al eens vertaald samen met Mohamed uit Taroudant (althans, hij deed het echte werk). Toen ik hem voorstelde credit te geven voor de vertaling als ik deze zou publiceren, antwoordde hij: “Nou, doe maar niet.”
Mahmouma is een van de grootste successen van Nass el Ghiwane. Het lied is uitgebracht in 1983 op het album dat de uitnodigende titel El Maana (De Betekenis) draagt en bestaat uit elf lange regels. Net als in de klassiek-Arabische qasida zijn deze verdeeld in tweeën en eindigen ze alle met dezelfde rijmklank. Het lied start met een declamatie van de eerste negen regels en benadrukt zo het belang van de tekst. De eerste zeven regels zijn een helder geformuleerde klacht over de teloorgang van de islamitische waarden, de laatste vier zijn een duister geformuleerde aanklacht tegen onrecht en onderdrukking.
De wereld maakt zich zorgen
De eerste regel klinkt als de start van een gesprek: een vriend of kennis wordt aangesproken met de boodschap dat de wereld zich grote zorgen maakt. Ze maakt zich zorgen over het aanstootgevend verschil tussen arm en rijk, het immorele gedrag van de rijken, de overtreding van geboden en de geloofsafval van de moderne mens.
Al deze zorgen passen in een islamitische geloofsbeleving, ook die over het verschil tussen armen en rijken. De rijken komen immers hun religieuze plicht van de zakat niet na. De eerste zeven regels zouden over Marokko kunnen gaan, maar er zijn geen details die duidelijk naar Marokko verwijzen, dus het kan ook over de islamitische wereld in het algemeen gaan. Hatim uit Casablanca vertelde me halverwege de jaren tachtig dat de passage over de rijken die zich misdragen, een kritiek was op de Saoedi’s die in Marokko op seksvakantie gingen. Inmiddels gaan ze naar Ethiopië. Dat is dichterbij en wel zo goedkoop.
In de tweede helft van de zevende regel klinkt een echo van de aanspreking in het begin, maar dan breder: het is een zaak die ons allen aangaat, alle Marokkanen, of alle moslims. Deze passage is geformuleerd als een vraag: “Helaas, wat bracht ons tot het verwerpelijke?” Dit voelt als een retorische vraag, maar als het een echte vraag is, komt in de laatste vier regels het antwoord: onderdrukking.
Palestina
Het zou in de slotpassage nog steeds over Marokko of de oemma kunnen gaan, maar de setting neemt een andere wending. De Marokkaanse jongens die ik halverwege de jaren tachtig sprak, zagen er een verwijzing in naar de onderdrukking van de Palestijnen. Hun gedachte past bij het album waarop Mahmouma is uitgebracht: daarop staat ook een lied over de slachtpartij in de vluchtelingenkampen Sabra en Chatila.
Ook de inhoud van het slotgedeelte verwijst duidelijk naar Palestina: “De huizen zijn gebouwd door giftige wandaden” (onteigeningen en nederzettingenpolitiek) en “de gevangenissen zijn vol bekommerde kinderen”. De tweede zin geeft een luide reactie van het publiek in een opname uit België (zie de links). De vermoorde mannen passen ook in Palestijnse context, maar het moordwapen is merkwaardig: de bombrief. De Mossad zal hem ongetwijfeld weleens hebben gebruikt bij moordaanslagen op uitgeweken Palestijnse prominenten, maar over het algemeen gebruikten ze in die tijd autobommen of kogels.
De laatste twee regels benadrukken de uitzichtloosheid van de situatie: elk overleg wordt geweigerd, elk protest de kop ingedrukt door “de tiran”. Het enige wat overblijft is rouwen om een wereld die niet meer bestaat. Ook deze situatieschets kan van toepassing zijn op de onderdrukking van de Palestijnen.
De raaf
Het is een raaf die in de laatste regel wordt aangespoord om te rouwen over de teloorgegane wereld. Maar waarom een raaf? Misschien moet je er niet te veel achter zoeken en maakt hij gewoon een toepasselijk geluid. Maar er bestaat een raaf die opvallende gelijkenissen vertoont met de rol van de raaf in Mahmouma.
Deze raaf komt voor in de Koran (soera 5). Daar is hij een gezondene van God. Allah stuurt een raaf naar een van de zonen van Adam (‘Qabil’) nadat hij zijn broer (‘Habil’) vermoord heeft. Deze raaf laat hem zien hoe hij het lijk van zijn broer met aarde moet bedekken, hem zo confronterend met zijn schandelijke daad. Vervolgens krijgt Qabil spijt. Moslims die de passage of het verhaal kennen, zullen automatisch aan de broedermoordenaar denken als het over een rouwende raaf gaat.
De associatie wordt versterkt doordat er in de laatste regel ook sprake is van een sterfgeval: “Rouw, o raaf, om deze voorbije wereld, reeds lang dood, zeggen zij.” In zekere zin gaat het om een moord op de wereld, vergelijkbaar met de moord op Habil. Wie is daarvoor verantwoordelijk?
De tiran
Behalve de raaf, noemen de laatste regels twee andere personages. Anders dan het eind van het eerste deel, gaat het hier niet meer over de hele gemeenschap. De laatste regel spreekt over “zij”, die kennelijk onverschillig staan tegenover de teloorgang van de wereld. Het zijn ongetwijfeld handlangers van “de tiran”, die in de voorgaande regel wordt genoemd.
Misschien is er zelfs een derde persoon in het geding. In latere versies van het lied is in de eerste helft van de tiende regel vóór het woord ‘tiran’, het woord xayi ingevoegd, de xayi met wie vanaf het begin het gesprek wordt gevoerd. Mogelijk benadrukt deze invoeging dat de gesprekspartner zich niet alleen betrokken moet voelen bij de boodschap over de teloorgang van islamitische waarden in het eerste deel van het lied, maar ook ook bij het onrecht en de onderdrukking in het tweede deel.
Als het nog steeds over Palestina gaat, staat “de voorbije wereld” voor het land en het leven van de Palestijnen, vernietigd door de tirannie van de zionisten. Een merkwaardig toeval (of is het geen toeval?) is dat het verhaal over de zonen van Adam in de Koran verteld wordt aan Mozes, op het moment dat het Joodse volk zich aan de grenzen van het beloofde land bevindt. Onmiddellijk daarna volgt het vermaan dat iemand die een ziel doodt, zo als het ware de hele mensheid doodt (soera 5.32).
El ɣurab/el Maɣrib
Maar gaat het nog steeds over Palestina? Er zijn aanwijzingen dat het, in ieder geval in de laatste regel, opnieuw over Marokko gaat. De sterkste aanwijzing is dat ‘de wereld’ (denya), waarmee het lied start, hier opnieuw opgevoerd wordt, zij het met een andere woord (ɛalam), dat misschien ander connotaties heeft.
Nogmaals is er sprake van een merkwaardig toeval (of is het geen toeval?). Het Arabische woord voor raaf, ɣurab, heeft namelijk dezelfde betekenisdragende wortelmedeklinkers (*) als de kern van het woord voor Marokko (ma-ɣrib). De overeenkomst tussen de woorden voor ‘raaf’ en ‘Marokko’ suggereert dat je in plaats van aan een raaf ook aan een Marokkaan of het Marokkaanse volk kunt denken.
Deze Marokkaan is dan niet meer uitsluitend iemand die als gesprekspartner de woorden van de dichter ter harte moet nemen maar iemand die de status krijgt van een boodschapper van Allah, die niet genegeerd kan worden. Toegespitst op Marokko gaat zijn rouwklacht over de verkwanseling van de islamitische waarden, maar misschien ook over onrecht en onderdrukking in het eigen land.
Je kunt beide kanten op denken, net als in andere gedeelten van het lied. Je kunt de nadruk leggen op de zionisten die, met steun van het Westen, de wereld van de Palestijn hebben vernietigd. Of je kunt de nadruk leggen op de Marokkaanse elite die de wereld van het Marokkaanse volk heeft vernietigd. De laatste woorden van Mahmouma suggereren dat ze er niet mee weg zullen komen: het rouwen gaat door, de herinnering aan de wereld van weleer blijft bestaan en zal de brandstof leveren voor verzet.
Explosief
Ook als je mijn recherche naar de identiteit van de raaf en zijn acties niet overtuigend vindt, blijft staan dat het lied duidelijk in twee helften uiteenvalt, een deel met islamitische cultuurkritiek en een deel met politieke kritiek, waarin onder meer verwezen wordt naar de Palestijnen.
Elk op zich bekeken zijn ze acceptabel in de Marokkaanse samenleving van die tijd. De autoriteiten kunnen je moeilijk verwijten dat je een pleidooi houdt voor islamitische waarden, hoewel de dichter wel heel indringend stelt dat ze in deze wereld niet nageleefd worden. En ze kunnen je ook moeilijk verwijten dat je de onderdrukking van de Palestijnen aanklaagt. De combinatie van deze twee thema’s en de duistere toespelingen in het tweede deel, geven het lied echter toch een explosieve lading: woont de ‘tiran’ in Israël of woont hij in Marokko?
Links:
Mahmouma, eerste registratie; daaronder een vertaling in het Engels.
Mahmouma live 1987 in Casablanca.
Mahmouma live in België, met ondertitels.
Koran, soera 5; het gaat om de verzen 27-32.
* Radicalen
De associatie tussen ghurab en ma-ghreb lijkt vergezocht, maar is in het Arabisch voor de hand liggender dan in het Nederlands. In Semitische talen als het Arabisch, het Hebreeuws en het uitgestorven Fenicisch (de taal van Hannibal) zijn betekenissen opgebouwd rondom de wortelmedeklinkers (of radicalen) van een woord. Meestal zijn het er drie. Klinkers, verdubbelingen en voor- en achtervoegels geven de specifieke betekenis aan het algemene concept dat wordt uitgedrukt door de wortelmedeklinkers.
Zo hebben bijna alle Arabische woorden met een k, t, en b als kern de betekenis ‘schrijven’, zoals te zien is aan de Marokkaans-Arabische woorden kteb (schrijven) ktab (boek) mekteb (kantoor), mektaba (boekwinkel of bibliotheek), katib (secretaris), kateb (corresponderen), kuttab (Koranschool).
In het Nederlands geldt dit ook een wel beetje. De medeklinkers v,l en g hebben vaak te maken met ‘vliegen’: vlieg, vogel, vleugel, vlucht, vlug. Er zijn echter ook veel woorden met dezelfde basismedeklinkers die iets heel anders betekenen: volgen, velg, vlag. Er zit geen echte systematiek in. Daarom zal geen enkele Nederlandstalige bij het woord Brabo ook denken aan een Berber, hoewel de twee woorden echt wel veel op elkaar lijken.
In het Arabisch zal een ‘toevallige’ betekenis veel zeldzamer zijn, zodat een associatie gemakkelijker tot stand kan komen. Langs de weg van de metafoor zouden dergelijke verbanden in het Nederlands ook te leggen zijn. In de Nederlandse samenleving is het niet (vooruit dan: minder) nodig om kritiek verhuld te brengen. Maar als een lied zou eindigen met de regel dat zelfs de vis probeert te spreken om de teloorgang van de christelijke waarden aan te klagen, zouden christenen daarin moeiteloos een verwijzing naar Christus zelf herkennen. En de metafoor is ook nog eens gebaseerd op een taalspelletje. De letters van ichthus, het Griekse woord voor vis, zijn de beginletters van de Griekse zin: Jezus Christus, Gods Zoon, Redder.
Verantwoording vertaling
De teksten van Nass el Ghiwane zijn door het laatste lid van het eerste uur, Omar Sayed, gepubliceerd in Klam el Ghiwane (woorden van El Ghiwane). De Franse vertalingen zullen wel min of meer goedgekeurd zijn, maar ik kan het boek nergens vinden, dus ik moet het doen met mijn beperkte kennis van het Arabisch en het woordenboek.
In de eerste zeven regels zullen ongetwijfeld vertaalfouten zitten, maar die doen geen afbreuk aan de strekking van dit gedeelte. Die is duidelijk, ook met vertaalfouten. De laatste regels vier regels, met name de allerlaatste, zijn belangrijker omdat ze veel duisterder zijn. De vertalingen die je op internet kunt vinden worden hier ook heel vrij. Soms wordt de raaf zelfs gewoon weggelaten.
Voor de volgende woorden heb ik gebruik gemaakt van het Arabische woordenboek van Wehr en het Marokkaanse van Roel Otten.
Nuwaḥ ( نْوّْح) is afgeleid van het word naḥa (ناح): bewenen, maar ook rouwen (Arabisch woordenboek van Wehr).
Ɣurab (غراب) is ‘raaf’ of ‘kraai’. Dit is ook het woord dat in de Koran wordt gebruikt.
Ɛalam (العالم), wereld, maar het nuanceverschil met het woord denya ken ik niet.
Msali (مســـالـــي) betekent volgens het Marokkaanse woordenboek van Roel Otten: vrij (van het werk). Volgens Otten is het afgeleid van het werkwoord sala (سال) dat onder meer betekent: afgelopen zijn. Wehr transcribeert het woord als salla en geeft onder meer de betekenis: verwijderen.
Maqyuma (مقيومـة): lijkt me afgeleid van muqim (مقيم) en betekent onder meer: blijvend, bestendig.
In el ma-ɣrib (Marokko) is de basisbetekenis van de drie wortelmedeklinkers (die dezelfde zijn als die van ɣurab): de zonsondergang, het westen. De woorden Algarve en Europa zijn verwant aan el ma-ɣrib, een mooi taalkundig argument om Marokko lid te maken van de Europese Unie. Behalve de windrichting is er een reeks afgeleide betekenissen: het (geografische) Westen (ɣarb), westerling (ɣarbi) ballingschap (ɣurba), vreemdeling (aɣrab). De keuze voor het woord ‘raaf’ in Mahmouma maakt een zee aan associaties mogelijk. Je zou ook kunnen denken aan een emigrant of iemand die verwesterd is.
Tot slot: In de Arabische teksten die je kunt vinden op internet (meer vindplaatsen maar steeds dezelfde tekst) zijn de laatste twee regels omgedraaid. Dit is een fout, want zo staat het niet op de hoes van de lp en ik heb het op geen enkele opname in deze volgorde horen zingen. Een andere fout is dat de eerste helft van de vierde regel eindigt met het woord ylali; per ongeluk is hetzelfde woord gebruikt als in regel 3. Dit moet zijn: itɛala. Een bijzondere vertaling kun je aantreffen in de Engelse tekst (bij de eerste link). De voorlaatste regel begint daar met: “My brother is the hand of the Tyrant.” Misschien is deze vertaling mogelijk, maar hij is wel heftig. Deze zin zou dan verwijzen naar militairen die een opstand neerslaan.
Print-vriendelijke versie en PDF-download
